Zasady przyznawania świadczeń emerytalnych w starym i nowym systemie
ubezpieczeń społecznych P 2/16
WYCIĄG PROTOKOŁU
z ogłoszenia orzeczenia
Dnia
12 listopada 2015 r. Sąd Okręgowy w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w
składzie: Przewodnicząca:
SSO Monika Miller-Młyńska Protokolant: st. sekr. sądowy Renata Sekinda na
posiedzeniu jawnym rozpoznał sprawę z wniosku W B przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych w S o ustalenie kapitału początkowego Rozpoczęto o godz. 13.55 W obecności:
pełnomocnika organu rentowego.
Sąd postanowił:
2. przedstawić Trybunałowi
Konstytucyjnemu do rozstrzygnięcia następujące pytanie prawne: czy przepis art.
53 ust. l pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych {tekst jednolity: Dz.U. z 2015r., poz. 748 z
późn. zm.) w zakresie w jakim odnosi się do okresów, o których mowa w przepisie
art. 7 pkt S tejże ustawy, przebytych przez ubezpieczonych urodzonych przed
dniem l stycznia 1949 roku jest zgodny z art. 32 ust. l Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej?
Przewodniczący Zgodność
odpisu stwierdzam Na oryginale właściwe podpisy Szczecin, dn. 30.11.2015 r. sekretarz z upoważnienia kierownika stażysta Michał
Maśnik Zakończono: 14.00
UZASADNIENIE
l. STAN FAKTYCZNY SPRAWY: WB urodziła się w dniu
1945 roku. Przed rokiem 1999 była czynna zawodowo, w tym między innymi w
okresie od listopada 1969 roku do czerwca 1977 roku była zatrudniona na
podstawie umowy o pracę w Z w S , przy czym w okresie od maja 1974 roku do maja
1977 roku korzystała z urlopu bezpłatnego (wychowawczego) z tytułu opieki nad
dzieckiem do lat czterech.
Decyzją z dnia przyznał W
października 2000r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B , poczynając od
października 2000 roku, prawo do emerytury (o symbolu "E"). Ustalając
wysokość świadczenia organ rentowy uznał, że ubezpieczona przebyła 34 lata i 3
miesiące okresów składkowych oraz 3 lata okresów nieskładkowych (na te ostatnie
złożyły się 2 lata, 11 miesięcy i 27 dni w okresie od maja 1974 roku do maja
1977 roku (urlop wychowawczy) oraz łącznie 15 dni w latach 1992 i 1994 (okresy
korzystania ze zwolnień lekarskich)).
Po przyznaniu prawa do emerytury
ubezpieczona wykonywała pracę zarobkową (w oparciu o umowę zlecenie). Z tego
tytułu była zgłoszona do ubezpieczeń emerytalnych i rentowego wyłącznie w
okresie od stycznia 2001 roku do kwietnia 2001 roku, tj. przez 3 miesiące i 27
dni.
W listopadzie 2002 roku W. B
złożyła wniosek o przeliczenie wysokości należnego jej świadczenia z
uwzględnieniem tego stażu pracy. Wniosek ten został rozpoznany poprzez wydanie
w dniu grudnia 2002r. przez ZUS 0/S decyzji o przeliczeniu wysokości emerytury.
Wydając decyzję organ rentowy ustalił, że staż ubezpieczeniowy W. B okresów
nieskładkowych. wynosi 34 lata i 7 miesięcy okresów składkowych i 3 lata
W dniu marca 2014r. W. B złożyła w ZUS wniosek o "ponowne
naliczenie emerytury" w związku z ukończeniem powszechnego wieku
emerytalnego. Wniosek ten został rozpoznany dopiero w dniu listopada 2014r.
poprzez wydanie przez organ rentowy decyzji przyznającej ubezpieczonej
emeryturę od marca 2014 roku (o symbolu El). Do ustalenia wysokości tej
emerytury Zakład uwzględnił okresy składkowe o łącznej długości 34 lat, 7
miesięcy i 8 dni oraz nieskładkowe o łącznej długości 3 lat i 12 dni (w tym 2
lata, 11 miesięcy i 27 dni w związku z korzystaniem przez ubezpieczoną w
okresie od maja 1974 roku do maja 1977 roku z urlopu wychowawczego. Przy
obliczaniu wysokości świadczenia osobno obliczono jego część przysługującą z
tytułu przebycia okresów składkowych (mnożąc ilość przebytych miesięcy takich
okresów przez wskaźnik procentowy 1,3%), a osobno- część należną z tytułu
przebycia okresów nieskładkowych (mnożąc ilość przebytych miesięcy takich
okresów przez wskaźnik procentowy 0,7%). Wysokość przysługującej ubezpieczonej
emerytury została ustalona na poziomie identycznym z wysokością wcześniej
ustalonej emerytury wcześniejszej.
W dniu maja 2015 roku W B złożyła
w ZUS 0/S wniosek o ponowne obliczenie wysokości jej emerytury poprzez zmianę
przelicznika okresów nieskładkowych z 0,7 na 1,3. Wskazała zarazem, iż swoje
żądanie opiera o przepisy l/nowelizacji z dnia S marca 2015 roku/l oraz, że
chodzi jej o przeliczenie okresu korzystania z urlopu wychowawczego bezpłatnego
z powodu opieki nad dzieckiem w czasie od grudnia 1973 roku do czerwca 1976
roku.
Powyższy wniosek został przez
organ rentowy rozpoznany poprzez wydanie w dniu czerwca 2015 roku zaskarżonej w
niniejszym postępowaniu decyzji. Decyzją tą odmówiono W. B ponownego ustalenia
wysokości emerytury, której wysokość została obliczona zgodnie z art. 53 ustawy
emerytalnej, wskazując w uzasadnieniu, iż „Zgodnie z art. 53 ust. 1 pkt 3 tejże
ustawy, przy obliczaniu wysokości emerytury okresy nieskładkowe uwzględnia się
przyjmując po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok tych okresów. Wynikająca z
ort. 174a ust. 2a ustawy emerytalnej możliwość zaliczenia tych okresów
wskaźnikiem 1,3% podstawy wymiaru dotyczy wyłącznie kapitału początkowego,
uwzględnionego przy ustalaniu wysokości emerytury według nowych zasad (z
zastosowaniem ort. 26 ustawy emerytalnej). Przepis art. 174a ust. 2a ustawy
emerytalnej nie ma natomiast zastosowania do emerytury obliczonej w myśl art.
53 wymienionej ustawy.”
W B złożyła do Sądu Okręgowego w Szczecinie VI
Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych odwołanie od powyższej decyzji ZUS 0/S
, wskazując m.in. {w piśmie procesowym z października 2015 roku), iż odmowa
obliczenia kapitału początkowego, a co za tym idzie, zastosowania wskaźnika
1,3% do okresów nieskładkowych, motywowana tylko datą urodzenia, jest
dyskryminacją i narusza przepisy Konstytucji RP.
II. STAN PRAWNY:
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity
obowiązujący obecnie: Dz. U. z 2015 r. poz. 748 ze zm., dalej jako: ustawa
emerytalna) podzieliła osoby ubezpieczone na grupy, zależnie od roku urodzenia,
różnicując zasady przyznawania im świadczeń emerytalnych.
Osobom urodzonym przed rokiem 1949
przyznano prawo do emerytury obliczonej na zasadach takich jak obowiązywały w
starym systemie emerytalnym, tj. w tzw. systemie zdefiniowanego świadczenia.
Zasady
przyznawania tej emerytury zostały określone w przepisach art. 27-45 ustawy,
zaś jej obliczania- w przepisach art. 51-56.
Podstawowym warunkiem uzyskania
prawa do emerytury w starym systemie emerytalnym było osiągnięcie wieku
emerytalnego oraz udokumentowanie wymaganego stażu pracy (20 lat kobiety i 25
lat mężczyźni).
Zgodnie
z regulacją zamieszczoną wart. 53 ustawy, emerytura dla tych osób zawiera dwa
zasadnicze elementy: część socjalną jednakową dla wszystkich ubezpieczonych
(24% kwoty bazowej, której wysokość jest ustalana corocznie) oraz część
emerytury obliczaną na podstawie indywidualnego przebiegu ubezpieczenia,
zależną od liczby lat opłacania składek, długości przebytych okresów
nieskładkowych oraz wysokości wynagrodzeń od których opłacane były składki.
Emerytura ta wynosi 24% kwoty bazowej oraz po 1,3% podstawy wymiaru emerytury
za każdy rok okresów składkowych, z uwzględnieniem pełnych miesięcy i po 0,7%
podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych, z
uwzględnieniem pełnych miesięcy. Do okresów nieskładkowych zalicza się przy tym
m.in. - stosownie do treści przepisu art. 7 pkt 5 ustawy - okresy urlopu
wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie
bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi,
innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okresy nie wykonywania
pracy z powodu opieki nad dzieckiem: l) w wieku do lat 4- w granicach do 3 lat
na każde dziecko oraz łącznie - bez względu na liczbę dzieci - do 6 lat, 2) na
które ze względu na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny
przysługuje zasiłek pielęgnacyjny- dodatkowo w granicach do 3 lat na każde dziecko.
Ponadto,
stosownie do treści przepisu art. S ust. 2 ustawy, okresy nieskładkowe
uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 uwzględnionych okresów
składkowych.
Z kolei dla osób urodzonych po
dniu 31 grudnia 1948r. podstawę obliczenia emerytury z ZUS stanowi kwota
składek zaewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego do końca
miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługiwać będzie emerytura
{emerytura w systemie zdefiniowanej składki). Kwota ta obejmuje zgromadzone na
koncie składki na ubezpieczenie emerytalne, ich coroczną waloryzację oraz
zwaloryzowany kapitał początkowy, jeżeli ubezpieczony objęty był ubezpieczeniem
społecznym przed dniem 1 stycznia 1999 r. {art. 25 ustawy).
Dotychczas niespornym i niebudzącym wątpliwości
było to, że kapitał początkowy powinien być obliczany według zasad starego
systemu emerytalnego. Jego funkcją jest bowiem odzwierciedlenie wkładu, jaki
ubezpieczony przed dniem 1 stycznia 1999 r. wniósł do systemu emerytalnego.
Odtwarzana jest teoretyczna składka na ubezpieczenie społeczne poprzez
obliczenie według zasad dotychczasowych hipotetycznej emerytury, jaką
ubezpieczony otrzymałby w dniu 1 stycznia 1999 r. za przebyte przed 1999 r.
okresy składkowe i nieskładkowe.
Fundamentalną zasadą nowego systemu
emerytalnego była dotychczas także pełna ekwiwalentność składek i świadczeń.
Wysokość emerytury wynika z podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez
średnie dalsze trwanie życia w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę
danego ubezpieczonego, tj. liczbę miesięcy, w których przeciętnie będzie
pobierana nowa emerytura. Tablice pokazują spodziewaną długość życia osoby,
która w momencie tworzenia tablic dożyła określonego wieku. Średnie dalsze
trwanie życia jest ustalane wspólnie dla mężczyzn i kobiet i podawane w formie
tablic dalszego trwania życia, corocznie przez Prezesa GUS w terminie do dnia
31 marca. Na podstawie tablic ustalana jest wysokość emerytur na wnioski
złożone od dnia 1 kwietnia do dnia 31 marca następnego roku kalendarzowego.
Funkcją tablic średniego dalszego trwania życia - poza zapewnieniem
ekwiwalentności świadczenia emerytalnego i składki - jest także finansowe
bilansowanie całego systemu emerytalnego.
Wreszcie, wymaga podkreślenia, iż prawo do
emerytury z FUS dla osób urodzonych po roku 1948, wynika z osiągnięcia wieku
emerytalnego oraz z faktu zgromadzenia składek na indywidualnym koncie. W
przypadku tych osób - inaczej niż w przypadku osób urodzonych przed rokiem 1949
- warunkiem nabycia prawa do świadczenia nie jest osiągnięcie minimalnego stażu
ani zgromadzenie określonego poziomu kapitału.
Okres przejściowy pomiędzy starym
a nowym systemem emerytalnym stanowiły lata 2009-2013. W tym czasie
funkcjonowały równolegle dwa systemy oraz współistniały elementy starego i
nowego systemu, co wynikało z dążenia do zachowania praw nabytych
ubezpieczonych oraz polityki łagodzenia przejścia z jednego systemu do
drugiego. Przejście z jednego systemu do drugiego charakteryzowały wygasanie
praw kobiet i mężczyzn do emerytur wcześniejszych oraz do emerytur w obniżonym
wieku z tytułu prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Niektóre roczniki kobiet oraz niektóre grupy zawodowe z roczników objętych
nowym system emerytalnym miały możliwość skorzystania z niektórych regulacji
starego systemu emerytalnego po rezygnacji z przynależności do OFE (emerytury w
niższym wieku emerytalnym). Ponadto pewnej grupie osób urodzonych przed dniem 1
stycznia 1949 r. umożliwiono skorzystanie z możliwości obliczania emerytury według
nowych zasad. Możliwość taką przewidziano w przepisie art. 55 ustawy, jednak
wyłącznie dla osób, które kontynuowały zatrudnienie po osiągnięciu ustawowego
wieku emerytalnego i wystąpiły z wnioskiem o emeryturę dopiero w 2009 r.
Powyższe zasady zostały zmienione
z dniem 1 maja 2015r., tj. z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 5 marca 2015r.
o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. z 2015r., poz. 552). Ustawa ta przepisem art. 1 pkt 4 wprowadziła w
ustawie emerytalnej szereg zmian ingerujących w ustalone dotychczas zasady
przyznawania emerytur, w tym zmianę polegającą na dodaniu wart. 174 po ustępie
2 ustępu 2a w brzmieniu: "2a. Przy ustalaniu kapitału początkowego do
okresów, o których mowa wart. 7 pkt 5 stosuje się art. 53 ust. 1 pkt 2."
Przepis
art. 53 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej stanowi, iż emerytura wynosi po 1,3%
podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych.
Powyższa zmiana spowodowała więc, iż osobom,
którym ustawa przyznaje prawo do obliczenia kapitału początkowego umożliwiono
zaliczanie przebytych przed rokiem 1999 (gdyż tylko takie okresy są brane pod
uwagę przy wyliczaniu kapitału początkowego) okresów opieki nad dzieckiem jako
okresów składkowych (jak to ma miejsce w nowym systemie emerytalnym).
Przed wejściem w życie omawianej
zmiany przepisów (ustawy z dnia 5 marca 2015 roku) przypadające przed 1
stycznia 1999 r. okresy opieki nad dzieckiem, o których mowa w art. 7 pkt 5
ustawy emerytalnej, były klasyfikowane jako okresy nieskładkowe zarówno przy
ustalaniu wysokości emerytury w starym, jak i w nowym systemie emerytalnym.
Zasada ta była bowiem konsekwencją regulacji w zakresie opłacania składek
ubezpieczeniowych obowiązujących do końca 1998 r., ponieważ za osoby sprawujące
opiekę nad dzieckiem (przebywające na urlopie wychowawczym) nie było obowiązku
opłacania składek na ubezpieczenia społeczne.
Trzeba też podkreślić, iż po
przeprowadzonej od 1 stycznia 1999 roku reformie emerytalnej, od 1 stycznia
1999 r. obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu podlegają osoby
przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński
albo (od dnia 30 grudnia 1999 r.) zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego
(art. 6 ust 1 pkt 19 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r., poz. 121 ze zm.,
dalej jako: ustawa systemowa). Z kolei od 1 września 2013 r. na mocy dodanych
do ustawy systemowej przepisów art. 6a i 6b obowiązkowo ubezpieczeniem
emerytalnym i rentowym objęto osoby sprawujące osobistą opiekę nad dzieckiem
(osoba fizyczna sprawująca osobistą opiekę nad dzieckiem własnym lub swojego
małżonka, lub dzieckiem przysposobionym, przez okres do 3 lat, nie dłużej
jednak niż do ukończenia przez nie 5. roku życia, a w przypadku dziecka, które
z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub
stopniu niepełnosprawności wymaga osobistej opieki tej osoby, przez okres do 6
lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia). Składki
na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z wymienionych tytułów finansowane są z
budżetu państwa.
Wreszcie, wymaga zaznaczenia, iż w
myśl regulacji przepisów art. 173-175 ustawy emerytalnej, kapitał początkowy
jest jednym z elementów nowego systemu emerytalnego, wpływających na wysokość
emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Wymiar nowej
emerytury jest uzależniony od wysokości składek na ubezpieczenie emerytalne
zgromadzonych na indywidualnym koncie, na subkoncie oraz od wysokości kapitału początkowego. Kapitał początkowy
służy rozliczeniu opłaconych przed 1 stycznia 1999 r. składek na ubezpieczenia
społeczne oraz przebytych przed tą datą okresów składkowych i nieskładkowych i
stanowi równowartość kwoty tzw. hipotetycznej emerytury pomnożonej przez
wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życie dla osób w wieku 62 lat.
III. SĄD OKRĘGOWY W SZCZECINIE POWZIĄŁ NASTĘPUJĄCE WĄTPLIWOŚCI NATURY
KONSTYTUCYJNEJ, UZASADNIAJĄCE WYSTĄPIENIE Z PYTANIEM PRAWNYM:
Trybunał Konstytucyjny
wielokrotnie już wypowiadał się na temat istniejącego systemu ubezpieczeń
społecznych, w tym na temat zróżnicowania sytuacji emerytów w zależności od
roku ich urodzenia. W wydawanych orzeczeniach Trybunał wskazywał, że celem
reformy z 1999 r. było stworzenie stabilnego systemu emerytalno-rentowego w
warunkach niekorzystnych tendencji demograficznych, prowadzących do wzrostu
liczby świadczeniobiorców przy jednoczesnym spadku liczby osób płacących
składki na ubezpieczenia społeczne. Ustawodawca dążył wtedy do stworzenia
jednolitego systemu emerytalno-rentowego, który obejmowałby możliwie najszerszy
krąg osób podlegających ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym na gruncie
dotychczasowych przepisów. Jak stwierdził Trybunał, celem nowego systemu
emerytalnego było stworzenie mechanizmu gromadzenia środków finansowych
łagodzących w przyszłości zwiększone wydatki związane z postępującym procesem
starzenia się ludności, przy ograniczeniu roli państwa.
Trybunał w wielu orzeczeniach stwierdzał, że
przeprowadzona reforma systemu ubezpieczeń społecznych znajdowała oparcie w
wartościach i normach konstytucyjnych, "urzeczywistniając" prawo do
zabezpieczenia społecznego w aktualnych warunkach demograficznych i
gospodarczych (tak przede wszystkim w wyroku pełnego składu TK z 15 lipca 2010
r., sygn. K 63/07).
Trybunał w swoich orzeczeniach
podkreślał także (tu na szczególną uwagę zasługuje wyrok z 7 maja 2014r., sygn.
akt K 43/12, z którego pochodzi zamieszczony niżej obszerny cytat), że „ W
rezultacie reformy wprowadzonej w 1999 r. dla osób urodzonych po 31 grudnia
1948 r. utworzono nowy system emerytalny, składający się z trzech filarów.
Natomiast dla ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. zachowano
rozwiązania oparte na modelu repartycyjnym i zasadzie zdefiniowanego
świadczenia. W systemie tym istnieje co do zasady nie tylko zależność między
wysokością emerytury a długością zawodowej aktywności, lecz także mechanizm
pozwalający na zmniejszenie różnicy wysokości świadczeń emerytalnych osób o
niskich i wysokich zarobkach. Wysokość emerytury w nowym systemie w związku z
przyjętym w ustawie FUS sposobem jej obliczenia zależy od okresu aktywności
zawodowej, a zatem okresu odprowadzania składek na ubezpieczenie emerytalne.
Późniejsze przejście na emeryturę powoduje wzrost wysokości świadczenia. Polski
system emerytalny uwzględnia więc repartycyjną metodę finansowania świadczenia,
jak i metodę kapitałową, przy czym ta ostatnia jest uzupełnieniem systemu
repartycyjnego. Zabezpieczenie realizuje się w tym systemie przez utworzenie
wspólnoty osób narażonych na określone zdarzenie losowe (ryzyko), jakim jest
osiągnięcie wieku emerytalnego. Fundusz na świadczenia pochodzi ze składek,
świadczenia są różnicowane odpowiednio do udziału w tworzeniu wspólnego funduszu,
a przystąpienie do ubezpieczenia ma charakter przymusowy."
Dodatkowo, warto także przypomnieć
pogląd wyrażony przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 23 października
2007r., sygn. akt P 10/07, w którym analizie poddano zgodność z Konstytucją
przepisu art. 29 ust. l ustawy emerytalnej. W uzasadnieniu tego orzeczenia
Trybunał przypomniał m.in., że "prawo do zabezpieczenia społecznego
zagwarantowane jest w ort. 67 Konstytucji. Należy podkreślić, że pomimo
konstytucyjnych gwarancji, treść i formy tego prawa określa ustawa.
Konsekwencje przyjętej przez ustrajodawcę konstrukcji zawarte są w licznych
wypowiedziach TK. W wyroku z 8 maja 2000r., sygn. SK 22/99 (OTK lU nr 4/2000,
poz. 107}, Trybunał podkreślił, że "demokratycznemu ustawodawcy przysługuje
znaczna swoboda oceny w poszukiwaniu odpowiednich rozwiązań prawnych, które w
sposób optymalny balansowałyby wszystkie wskazane wyżej wyznaczniki właściwej
realizacji prawa podmiotowego o charakterze socjalnym", a "z
konstytucyjnych gwarancji praw socjalnych nie wynika bezwzględny zakaz takiego
racjonalizowania systemu świadczeń, który wiązałby się z ograniczaniem zakresu
podmiotowego, wprowadzeniem bardziej restrykcyjnych warunków ich otrzymywania
lub zmniejszeniem wysokości". Swoboda ustawodawcy nie jest nieograniczona;
jest on "skrępowany wyznacznikami konstytucyjnymi o charakterze pozytywnym
i negatywnym" (SK 22/99}. Nie oznacza ona dowolności w tworzeniu prawa i
obwarowane jest wymogiem rzetelnego i wiarygodnego uzasadniania przez władzę
publiczną wszelkiej ingerencji w prawa i wolności jednostek." Dalej
Trybunał wskazał, iż "nie ma kompetencji do oceny celowości i zasadności
rozstrzygnięć przyjętych przez ustawodawcę w zakresie treści i formy prawa do
zabezpieczenia społecznego. Tylko naruszenie Konstytucji uzasadnia interwencję
Trybunału. Nie oznacza to jednak ( ... ) -jak podkreślił TK w sprawie o sygn.
SK 22/99 {OTK ZU nr 4/2000, poz. 107) - ( .. .) że ustrajodawca pozostawił to
całkowicie uznaniu ustawodawcy zwykłego i że Trybunał Konstytucyjny nie jest
władny kontrolować, czy ustawodawca nie przekroczył wynikających z konstytucji
ograniczeń przysługującego mu władztwa do kształtowania systemu świadczeń
emerytalno-rentowych". Rozwiązania przyjmowane przez ustawodawcę wymagają
wiarygodnego i rzetelnego uzasadnienia, a interes publiczny, dla którego
dokonywana jest ingerencja w prawa i wolności jednostek, musi być wyraźnie
wskazany. W tej kwestii orzecznictwo TK zbieżne jest z orzecznictwem
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zob. m.in. wyroki ETPCz przeciwko
Francji w sprawach: Lecparpentier, 67847/01 z 14 lutego 2006 r., Cabourdin,
60796/00 z 11 kwietnia 2006 r., Vezon, 66018/01 z 18 kwietnia 2006 r.,
Saint-Adam i Mi/lot, 72038/01 z 2 maja 2006 r.)." Wreszcie, Trybunał
podkreślił, że uprzy ocenie regulacji dotyczących prawa do zabezpieczenia
społecznego szczególną rolę odgrywają zasady sprawiedliwości społecznej i
równości (por. powołany wyrok o sygn. SK 22/99).}} Przypomniał także, że
}}zasada równości oznacza, że wszystkie podmioty charakteryzujące się w równym
stopniu daną cechą istotną (relewantną) powinny być traktowane równo, a więc
według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i
faworyzujących (zob. wyrok TK z 5 listopada 1997 r., sygn. K. 22/97, OTK ZU nr
3-4/1997, poz. 41}. Jeżeli prawodawca różnicuje podmioty prawa, które
charakteryzują się wspólną cechą istotną, to wprowadza odstępstwo od zasady
równości. Takie odstępstwo nie musi jednak oznaczać naruszenia art. 32
Konstytucji. Jest ono dopuszczalne, jeżeli zostały spełnione następujące
warunki: 1} kryterium różnicowania pozostaje w racjonalnym związku z celem i
treścią danej regulacji; 2) waga interesu, któremu różnicowanie ma służyć,
pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w
wyniku wprowadzonego zróżnicowania; 3} kryterium różnicowania pozostaje w
związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi,
uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych." Za mające
podstawowe znaczenie dla rozważania zasady równości Trybunał uznał
"ustalenie "cechy istotnej", która przesądza o uznaniu
porównywanych podmiotów za podobne lub odmienne. Uznanie podobieństwa pozwala
na podjęcie badania, czy podmioty podobne są traktowane podobnie przez przepisy
prawa. Dopiero zaś stwierdzenie, że prawo nie traktuje podmiotów podobnych w
sposób podobny (a więc wprowadza zróżnicowanie}, prowadzi do postawienia
pytania, czy takie zróżnicowanie jest dopuszczalne w świetle zasady
równości."
Rozważając zróżnicowanie przez ustawodawcę
sytuacji poszczególnych ubezpieczonych zależnie od roku ich urodzenia, Trybunał
w uzasadnieniu tego samego wyroku wskazał, iż "osoby urodzone przed 1
stycznia 1949 r. stanowią grupę, która jako pierwsza nabyła prawo do emerytury
na podstawie nowej ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nie mogą one jednak
przystępować do otwartych funduszy emerytalnych i emeryturę nabywają na
dotychczasowych zasadach (nieco zmodyfikowanych}, nie są więc beneficjentami
zreformowanego systemu. Jako rekompensatę ustawodawca zachował dla tych osób
nieograniczone w czasie uprawnienie do wcześniejszego uzyskania
emerytury." Podkreślił ponadto, że "w zreformowanym systemie wysokość
świadczenia zależy wyłącznie od sumy zgromadzonych na koncie ubezpieczonego w ZUS
składek ubezpieczeniowych oraz wieku, w którym przechodzi on na emeryturę,
toteż wcześniejsze przejście na emeryturę będzie miało niekorzystny wpływ na
wysokość świadczenia (dotyczy to kobiet, które osiągają wiek emerytalny 5 lat
wcześniej niż mężczyźni)."
Odnosząc powyższe do realiów niniejszej sprawy
należy wskazać, iż w ocenie Sądu Okręgowego w Szczecinie cechą istotną w
zakresie mającym znaczenie dla rozstrzygnięcia jest fakt korzystania przed
rokiem 1999 przez poszczególne osoby- zarówno te urodzone przed rokiem 1949,
jak i te urodzone poczynając od roku 1949- z urlopów wychowawczych, urlopów
bezpłatnych udzielonych na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów
dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym
celu urlopów bezpłatnych oraz okresów nie wykonywania pracy z powodu opieki nad
dzieckiem.
W
tym kontekście powstają uzasadnione wątpliwości co do tego, czy posiada
wystarczające uzasadnienie prawne oraz czy nie narusza wyrażonej w przepisie
art. 32 ust. 1 Konstytucji zasady równości działanie ustawodawcy polegające na
dokonaniu poczynając od dnia 1 maja 2015 roku rozróżnienia sytuacji prawnej
tych osób tylko w zależności od roku ich urodzenia. Nowa regulacja stawia
bowiem osoby urodzone po roku 1948 w znacznie lepszej sytuacji w stosunku do
osób urodzonych przed 1949 rokiem, które okres urlopu wychowawczego nadal mogą
mieć uwzględnione wyłącznie w rozmiarze 1/3 posiadanych okresów składkowych i z
przelicznikiem wynoszącym tylko 0,7%, nie zaś 1,3% podstawy. Zmiana charakteru
okresów korzystania ze wskazanych wyżej urlopów dla potrzeb wyliczenia kapitału
początkowego na okres składkowy ma bowiem nie tylko ten skutek, że zwiększa się
(i to blisko dwukrotnie) przelicznik procentowy, ale także i taki, że zwiększa
się długość okresów składkowych, od której zależy długość 1/3 za liczalnych
okresów nieskładkowych.
W ocenie Sądu Okręgowego w
Szczecinie korygowanie zasad obliczania kapitału początkowego oznacza de facto
zmianę zasad obliczania emerytur w starym systemie. Zmiana ta ma jednak
znaczenie wyłącznie dla osób urodzonych po roku 1948, mimo że także w przypadku
osób urodzonych przed rokiem 1949 okresy sprawowania opieki nad dziećmi miały
miejsce w czasie funkcjonowania starego systemu emerytalnego, w czasie gdy z tego
tytułu nie były odprowadzane składki na ubezpieczenia społeczne . Nierówności
tej nie usuwa przewidziana w przepisie art. 55 ustawy emerytalnej możliwość
obliczenia emerytury na nowych zasadach także w stosunku do osób urodzonych
przed rokiem 1949. Możliwość ta jest bowiem ograniczona wyłącznie do wąskiej
grupy osób, które po pierwsze kontynuowały ubezpieczenia emerytalne i rentowe
po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego, jednak po
drugie- wystąpiły z wnioskiem o przyznanie emerytury dopiero po dniu 31 grudnia
2008 roku. Zdecydowana większość osób urodzonych przed rokiem 1949 tych
warunków nie spełnia (nie spełnia ich także ubezpieczona, której dotyczy
niniejszy proces). Nie sposób przy tym doszukać się- w kontekście zmian wprowadzonych
w ustawie emerytalnej poczynając od 1 maja 2015 roku - usprawiedliwienia dla
takiego zróżnicowania sytuacji tych osób.
Zdaniem Sądu Okręgowego w
Szczecinie istnieją podstawy, by twierdzić, że zaistniała od 1 maja 2015 roku
zmiana przepisów emerytalnych zaskutkowała de facto dowolnym przeniesieniem
rozwiązań z nowego systemu emerytalnego do starego w stosunku do wybranej grupy
ubezpieczonych i stworzeniem sytuacji nierównego traktowania ubezpieczonych.
W ocenie Sądu Okręgowego w
niniejszej sprawie, po nowelizacji ustawy emerytalnej dokonanej od dnia 1 maja
2015r., jedyną grupą osób, wobec których przebyte przed dniem 1 stycznia 1999
roku okresy sprawowania opieki nad dziećmi mają być dla celów emerytalnych
traktowane jako okresy nieskładkowe, są osoby urodzone przed dniem 1 stycznia
1949 roku. Co za tym idzie, osoby te są jedynymi, wobec których stosowany jest
przepis art. 7 pkt 5 ustawy emerytalnej. Jak starano się wykazać wyżej,
istnieją poważne wątpliwości co do tego czy taki wybór adresatów tej normy
prawnej nie miał charakteru arbitralnego i narusza zasad konstytucyjnych, w tym
przede wszystkim zasady równości.
Wszystkie powyższe względy spowodowały, iż Sąd
Okręgowy uznał za konieczne wystąpienie z niniejszym pytaniem prawnym.
Odpowiedź na to pytanie będzie
miała bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie w niniejszej sprawie. Jeśli bowiem
wskazane w sentencji przepisy zostaną uznane za zgodne z Konstytucją,
koniecznym będzie uznanie, że zaskarżona decyzja organu rentowego odpowiada
prawu i brak jest możliwości dokonania jej ewentualnej zmiany. Jeśli natomiast
przywoływane regulacje prawne zostaną uznane za niezgodne z Konstytucją,
otworzy się droga do rozważenia możliwości zmiany zaskarżonej decyzji przy
uwzględnieniu konkretnych okoliczności jakie wystąpiły w tej jednostkowej
sprawie.
Zgodność odpisu stwierdzam Na oryginale właściwe podpisy
Szczecin, dn. 30-11-2016 sekretarz z upoważnienia kierownika Stażysta
Michał Maśnik
Okresy opieki nad
dzieckiem a wysokość emerytury – stanowisko RPO w postępowaniu przed TK
2016-06-01
Osoby, których emerytura została wyliczona na
„starych” zasadach (urodzone przed 1 stycznia 1949 r.), a które korzystały z
urlopów wychowawczych, nie mogą skorzystać z możliwości przeliczenia wysokości
emerytury i zwiększenia świadczenia po zmianach wprowadzonych w maju 2015 r.
Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do postępowania przed Trybunałem
Konstytucyjnym, które dotyczy tej kwestii (P 2/16).
Zostało ono zainicjowane pytaniem prawnym Sądu Okręgowego w Szczecinie.
Nowelizacja ustawy
emerytalnej, która weszła w życie 1 maja 2015 r. zmieniła sposób obliczania
kapitału początkowego, od którego zależy wysokość emerytur. Przy wyliczaniu
kapitału początkowego uwzględnia się okresy składkowe i nieskładkowe. Okresy
opieki nad dzieckiem wcześniej liczone były jak każdy inny okres nieskładkowy
(0,7 proc. podstawy wymiaru kapitału początkowego). Obecnie obliczane są
podobnie jak okresy składkowe (1,3 proc. podstawy wymiaru kapitału
początkowego).
Kapitał początkowy
obliczany jest jednak tylko dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku.
Dlatego osoby, które mają emeryturę wyliczoną według „starych” zasad, nie mogą
skorzystać z możliwości korzystniejszego przeliczenia okresów, podczas których
nie pracowały, ale opiekowały się dzieckiem.
W ocenie Rzecznika z
zasady równego traktowania w prawie do zabezpieczenia społecznego wynika
obowiązek jednakowego traktowania urlopów wychowawczych, urlopów bezpłatnych
oraz okresów niewykonywania pracy z powodu opieki nad dzieckiem zarówno dla potrzeb
ustalania podstawy wysokości emerytury lub renty w starym systemie emerytalnym,
jak i kapitału
początkowego w nowym systemie.
Dlatego RPO przyłączył się do toczącego się
postępowania i przedstawił stanowisko, w którym wskazał na niekonstytucyjność
istniejących rozwiązań (sygn. III.7060.332.2016).
